Stanisław Michał Jankowski, znany pod pseudonimami „Agaton”, „Burek” czy „Kucharski”, to mężczyzna, którego życiorys jest świadectwem heroizmu, wytrwałości i twórczego wkładu w polską rzeczywistość. Jego losy łączą tragiczne doświadczenia II wojny światowej z powojenną odbudową stolicy i budowaniem nadziei na przyszłość.
Dzieciństwo i młodość
Stanisław Jankowski urodził się 29 września 1911 roku w Warszawie w inteligenckiej rodzinie Czesława i Elżbiety ze Śliwickich. Dorastał razem z rodzeństwem, wychowując się w kamienicy przy ul. Mokotowskiej. Już w młodości wykazywał zamiłowanie do nauki i działalności społecznej. Ukończył prestiżowe Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej, a następnie podjął studia na Uniwersytecie Warszawskim oraz na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, które ukończył w 1938 roku. Pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywał jako asystent na uczelni.
W okresie akademickim aktywnie działał w organizacjach studenckich o charakterze narodowym i artystyczno-kulturalnym, dając się poznać jako osoba nie tylko utalentowana, ale i odpowiedzialna społecznie.
Działalność w czasie wojny
Wojna zastała go w stopniu podporucznika artylerii. Brał udział w kampanii wrześniowej, a po agresji ZSRR został internowany na Litwie. Uciekł z obozu i przez kraje Skandynawii oraz Francję dotarł do Wielkiej Brytanii, gdzie wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych i zgłosił się do służby w kraju. Przeszedł szkolenie na cichociemnego – elitarnego żołnierza Armii Krajowej do działań specjalnych. W marcu 1942 roku został zrzucony do okupowanej Polski; objął kierownictwo Wydziału Legalizacji i Techniki Komendy Głównej AK, odpowiadając m.in. za tworzenie tysięcy fałszywych dokumentów dla podziemia i organizowanie skrytek.
W Powstaniu Warszawskim dowodził plutonem „Agaton” w batalionie „Pięść”. Po upadku powstania był adiutantem gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego i trafił do niemieckiej niewoli, skąd został uwolniony tuż przed końcem wojny przez armię amerykańską.
Powrót do Polski i odbudowa Warszawy
Po wojnie Stanisław Jankowski stanął przed nowym, może nawet większym wyzwaniem niż te, z którymi zmagał się jako cichociemny podczas okupacji. W 1946 roku powrócił do Polski i niemal natychmiast zgłosił się do pracy w Biurze Odbudowy Stolicy (BOS). Jankowski wszedł w skład zespołów realizujących najważniejsze, przełomowe projekty powojennej odbudowy Warszawy, a jego profesjonalizm, odwaga i wizja urbanistyczna na trwałe wpisały się w krajobraz miasta i polską historię
Trasa W-Z i nowa komunikacja stolicy
Jednym z najbardziej spektakularnych osiągnięć Jankowskiego była budowa i projektowanie Trasy W-Z, ikony powojennej Warszawy i symbolu odrodzenia miasta. Był kierownikiem Pracowni Trasy W-Z, odpowiadając za prace projektowe. Trasa W-Z była nie tylko praktyczna, stanowiąc nowoczesny arterie komunikacyjną – z tunelem pod Starym Miastem i pierwszymi w Polsce schodami ruchomymi – ale również miała wymiar symboliczny, była „pocztówką z miasta przyszłości”.
Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM)
Jankowski współtworzył także Marszałkowską Dzielnicę Mieszkaniową (MDM). Ten rozległy zespół urbanistyczny w centrum miasta był odpowiedzią na dramatyczny deficyt mieszkań i miał być wizytówką nowego modelu życia miejskiego. Plac Konstytucji, będący sercem MDM-u, do dziś stanowi jeden z najbardziej funkcjonalnych i rozpoznawalnych fragmentów Warszawy. Jankowski dbał, by nowa zabudowa harmonijnie wkomponowała się w historyczną oś Marszałkowskiej, a architektura była funkcjonalna i uporządkowana.
Planowanie i odbudowa zabytków
Jego talent objawił się nie tylko w wielkich projektach komunikacyjnych i mieszkalnych – Jankowski odegrał ważną rolę w planowaniu generalnym Warszawy, był współautorem planów zagospodarowania przestrzennego miasta, dbając przy tym o odbudowę i konserwację zabytków. Zespół BOS, w którym działał Jankowski, podjął decyzję o rekonstrukcji Starego Miasta – największej historycznej rekonstrukcji w Europie, wpisanej w 1980 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dzięki pracy architektów i urbanistów Warszawa zdołała przywrócić wiele historycznych budynków, placów i całych ulic.
Urbanista Warszawy i ambasador polskiej szkoły
Jankowski na przestrzeni niemal 30 lat pracy zawodowej brał udział w konkursach architektonicznych oraz projektował kluczowe obiekty, takie jak Port Lotniczy Okęcie, budynki ministerialne i mieszkalne oraz odbudowę kościołów. Jego doświadczenie doceniono również za granicą – zespoły, których był liderem, brały udział w planowaniu miast w Iraku, odbudowie Skopje po trzęsieniu ziemi, czy w projektach pomocy dla ofiar bombardowań w Hanoi.
Społeczny sens jego pracy
Jankowski rozumiał miasto jako dobro wspólne, a każdy projekt powstawał z myślą nie tylko o odbudowie murów, ale także o przywróceniu Warszawie ducha wspólnoty i nadziei. Jego postawa „urbanisty nadziei”, jak sam opisywał powojenną architekturę, stanowiła żywy dowód na to, że można budować przyszłość opartą na zgliszczach, przekuwając największe traumy w inspirujące dzieło.
Stanisław Jankowski zmarł 5 marca 2002 roku w Warszawie. Spoczął wśród ludzi, którym przywrócił dom i miasto, zostawiając po sobie trwały ślad w historii stolicy. Był on nie tylko bohater walki o wolność, ale też architektem z wizją przyszłości, świadomym tego, jak nieodzowna jest odpowiedzialność, troska o ludzi i ich miasto.
